Yayık Tereyağı; inek, koyun, keçi ve manda gibi süt veren hayvanlardan elde edilen sütlerin dinlendirilerek olgunlaştırılmaları ve yayık dediğimiz özel bir kapta çalkalanarak veya özel makinelerde, yağ moleküllerinin bir araya gelmeleri ile elde edilerek yapılma işlemidir. İneğin sütünden elde edilen tereyağ sarı renkte iken, mandanın sütünden elde edilen tereyağ beyaz renktedir.

Olgunlaştırılma işlemi ise, sütün uygun bir yerde dinlendirilmesi veya mayalandırılması ile olur. 

Yayıkta Tereyağı yapılışı 

Tereyağ özellikle otlaklarda ve meralarda otlayan hayvanların sütü ile yapılmalı. 

Bu sütle yapılan yoğurttan elde edeceğiniz tereyağ miktar yönünden hem daha fazla, hem daha zahmetsiz olacaktır.

Elde ettiğimiz yağlı yoğurdu eskiden yaylalarda yayık kullanarak yapılırken, elektriğin olduğu dönemlerde ise elektrikli yayık makineleri ile tereyağı yapılırdı.

Yayık kabına süt veya yoğurdu boşaltıyorsunuz üzerine de boşalttığınız süt yada yoğurttan biraz fazlaca soğuk su ekliyorsunuz. İyi bir tereyağının sırrı imalat sırasında kullanılan soğuk sudur. Soğuk su süt yada yoğurt içerisindeki yağların topaklanmasını sağlar. Ilık su kullanıldığında  yağ toparlanması ve topaklanarak birbirine yapışması verimsiz olur.

Buradaki oluşum ise, Sütte lâktik asit meydana gelmesine neden olan bakteriler harekete geçerek sütün özel bir koku ve lezzet kazanmasına neden olur. Sütün emülsiyon dengesi bu arada bozulur, yağ moleküllerinin bir araya gelerek toplanmasına yani kitle haline gelmesine neden olur. Böylece tereyağı elde edilmiş olur. 

Tereyağı sütten elde edilince geride yağı alınmış süt kalırken, yoğurttan elde edilince de yayık ayranı dediğimiz, yağı tamamen alınmış yoğurt kalır.

Tereyağı %85 yağ ve %15 kazein, su, laktoz, laktalbumin, laktaglobulin, A ve D vitaminleri ve kalsiyumdan oluşur. Bu %15’lik kısım içinde bulunan bazı maddeler, bakterilerin yağda kısa sürede üremesine ortam hazırlıyor. İyi saklanmadığı zaman renk bozukluğu, acılık ve kötü koku kazanır ve bozulur. 

Tereyağının özel kokusu, içerisinde yer alan butirinden kaynaklanır. Bundan dolayıda diğer yağlardan kolaylıkla ayırt edilebilir. Hayvansal yağların içerisinde sağlık açısından en çok kullanılanı tereyağıdır. Tereyağının yasaklandığı kişilerde, evde kullandıkları yağlara çok az ilave edilerek lezzet değişikliği yapılabilir.

Tereyağının kullanıldığı alanları

Tereyağı genelde kahvaltılarda direk tüketilirken, yemeklerde bazen tek başına yada başka bir yağ ile karıştırılarak kullanılır. Yemeklerde kullanılan tereyağının içerisindeki su ve proteinli kısımlar eritilerek ayrıştırılır ve yemeklik tereyağı diye karşımıza çıkar. Yemek yaparken kahvaltılık tereyağı kullanılacaksa yağ ölçüsü biraz artırılmalıdır yoksa yemek yağsız olabilir. Halk arasında yağın su ve proteinlerinin ayrılma işlemine çeşitli değişik isimler verilir.

Tereyağı sağlık açısından çok önemli bir besin maddesi. Bilim insanları zaman zaman tereyağının sağlığa zararlı olduğuyla ilgili açıklamalar yapsa da son yıllarda artık tereyağı için olumlu açıklamalar yapılıyor. Öyle de olması gerekir. Doğal yollarla üretilen tereyağının hiçbir zararı yoktur, ancak her şeyde olduğu gibi bununda fazlası zararlıdır. 

Tüketiciler marketlerden tereyağı aldıktan sonra tadından ve kokusundan memnun olmayabiliyor. Bundan korkan tüketiciler büyük markaların tereyağlarında kullandıklarında tat ve koku olarak o beyninde kazınmış, köyünde yediği tereyağ tadını alamamaktadır.